Please Wait
6416
Əgər dindən məqsəd, Allah tərəfindən nazil olub və peyğəmbərlər (ə) vasitəsi ilə camaata çatdırılan əqaid, əxlaq və qanunlar toplusu olarsa, bu halda din vahid bir şeydir və dinlərin fərqi zaman və məkanların tələbinə əsasən fərdi və tayfa xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq cüzi göstərişlərdə dəyişilir.
Əgər dindən məqsəd, dünyadakı mövcud dinlər olarsa, bu günkü dünyada müxtəlif və çoxlu dinlərin olmasında heç şəkk yoxdur. Bu müxtəlif dinlərdə, baxmayaraq ki, həqiqətlərin bəzisi müşahidə olunur, amma həqiqi tövhid və həqiqətin kamil forması yalnız islamda görünə və tapıla bilər.
Cavabı əldə etmək üçün bəzi məsələləri (dinin həqiqəti, dinin məna ya mərhələləri, həqiqi din, islam sabit din, şəriət və məzhəblərin ixtilafının səbəbi Quran və səmavi kitablar kimi) açıqlamaq lazımdır.
A). Dinin həqiqəti:
Dinin lüğəvi mənası, bağlamaq,xuzu, itaət, tabeçilik, təslim və mükafatdır. Amma onun istilahi mənası, insanların tərbiyəsi və insan cəmiyyətinin işlərini idarə üçün olan, əqaid, əxlaq və qanun- qayda toplusudur.
B). Quranda dinin mənaları:
Quran ayələrində din iki yerdə işlədilmişdir:
- Haqq və batil olmasından asılı olmayaraq, qeybi qüdrətə olan bütün etiqadlar:
«"لکم دینکم و لی دین"»
2. İlahi dinlərə məxsusdur:
«"ان الدین عندالله الاسلام"»
C). Dinin mərhələ və dərəcələri:
Bu mövzuda bizim dinin ikinci istifadəsinə olan diqqətimiz, ilahi dinlərə məxsus və müxtəlif mərhələ və dərəcələri var:
1. Nəfsul- əmri din: İnsanların nicata doğru hidayəti üçün olan ilahi elm və rəbbani iradədə olan, nəfsul- əmri dindir.
2. Mürsəl din: Uca Allah tərəfindən insanların hidayətə doğru hidayəti üçün ilahi elçilər vasitəsi ilə göndərilənlər, mürsəl dini təşkil edir.
Nəfsul- əmri din vahiddir:
Çünki insanların zahirdə tamamilə bir- birindən fərqlənməsinə baxmayaraq, vahid gövhərləri var. Nəfsul- əmri din həmin müştərək gövhərə aiddir.
Mürsəl din çoxludur:
Dinlərin tarixi həqiqəti, tarixin dediyinə əsasən, mürsəl dinlərin sayının ilahi elçilərin sayı qədər olduğuna şahiddir. Burada elçidən məqsəd, şəriət sahibi və onu çatdırmağa əmr olunan peyğəmbərdir.[1]
3. Həqiqi din:
4. din insan cəmiyyətinin işlərini idarə etmək və insanları tərbiyə etmək üçün, qanunların cəmiyyətin həqiqi ehtiyacı və onun cəmiyyətin dəyişikliyi ilə və onun insanın fitrəti və gövhəri ilə uyğunluğu onun haqq olmasının ölçüsüdür.
Deməli, yalnız insanı və dünyanı yaradan kəs, insan və dünya və bunların bir- birinə bağlılığı barəsində tam biliyə malik ola bilər. bunun nəticəsi də budur ki, insana rəhbərlik və hidayətinə qadirdir. Bu girişlə məlum olur ki, haqq din o dindir ki, onun əqaid, əxlaq və qayda- qanunları Allah tərəfindən nazil olubdur. Batil din isə o dindir ki, Allahdan qeyrisi tərəfindən düzəlib və qoyulubdur.[2]
5. İslam sabit din:
Qurani kərimdə ilahi din islam adıyla qeyd olub və onun sabitliyi və həmişəliyinə sübutlar gətirilmişdir.
Dinin sabitliyinə gətirilən ilk dəlil, dinin faili mənbəyinə əsaslanır. Bu dəlil iki ayəni bir- birinə əlavə etməklə əldə olur. birinci ayə ali imran surəsindədir ki buyurur:
«"ان الدین عندالله الاسلام"»[3]
Yəni haqq qarşısında təslim və itaət Allah yanında rəsmi tanınan yeganə dindir. İkinci ayə nəhl surəsindədir ki, buyurur:
«"ما عندکم ینفد و ما عندالله باق"»[4]
Yəni sizdə olan (dünya malı) tüknər, Allah dərgahında olan (axirət nemətləri) isə əbədidir.
Bu iki ayədən isyifadə olunan arqumentlərin xülasəsi budur ki, islam Allah yanındadır. Allah yanında olan şey, əbədidir. Deməli islam əbədidir.
İkinci arqument, dini qəbul edən mənbə olan insanın fitrətinə əsaslanır. Belə ki, islam insan fitrətinin tərbiyəsi və çiçəklənməsi üçün nazil olubdur. İnsanın fitrəti sabit və dəyişilməzdir. Deməli insanların fitrətini tərbiyə etmək üçün tənzimlənən din sabit və müştərək olacaq.
Qurani- kərim bu barədə buyurur:
«"فاقم وجهک للدین حنیفاً فطرت الله التی فطر الناس علیها لاتبدیل لخلق الله"»[5]
Yəni (ya rəsulun) batildən tapınaraq üzünü Allahın fitri olaraq xilqətinə heç bir dəyişiklik ola bilməz.
Allah, bütün ulul- əzm peyğəmbərlərin tövsiyə etdiyi və bütün ilahi dinlərin qəbul etdiyi vahid din barəsində belə buyurur:
«"شرع لکم من الدین ما وصی به نوحاً و الذی اوحینا الیک و ما و صینا به ابراهیم و موسی و عیسی ان اقیموا الدین و لا تتفرقوا فیه کبر علی المشرکین ما تدعوهم الیه الله یجتبی الیه من یشاء و یهدی الیه من ینیب»[6]
Yəni, (ya peyğəmbər!) Allah: "Dinini doğru- dürüst tutun, onda ayrılığa düşməyin!"- deyə Nuha tövsiyə etdiyi ki, sənə vəhy buyurduğunu, İbrahimə, Musaya və İsaya tövsiyə etdiyini dində sizin üçün də qanuni etdi. Sənin dəvət etdiyin (tövhid dini) müşriklərə ağır gəldi. Allah istədiyi kimsəni özünə (peyğəmbər )seçər və tövbə edib ona tərəf qayıdan kimsəni də doğru yola yönəldər.[7]
6. Şəriətlərin ixtilafı və məzhəblərin nəsx olmas:
7. İlahi dinin vəhdət və sabitçiliyinin nəticəsi budur ki, heç vaxt dinin əsli olan islamda ilahi dinlərin heç bir fər
8. q
9. i yoxdur, əksinə fərqlər məzhəb və şəriətlərdədir. Çünki dinin əsli olan, tövhid, vəhy, peyğəmbərlik, ismət, imamət, ədalət, bərzəx, qiyamət və bunun kimi olan işlər, insanın özünün ilahi fitrətinə əsasən, öz gərəkət, hədəf və yolunu onunla möhkəmlədən ümumi yolladır. Amma cüzi və əməli göstərişlər, müxtəlif zaman və məkanların tələbi ilə, insanların fərdi və tayfa xüsusiyyətləri və insanın təbii və maddi cəhətləri ilə uyğun dəyişilirlər.
10. Qurani- kərimdə əsas mövzu usuli- din ya onun ümumi yolları olan yerdə, peyğəmbərlərin bir- birini təsdiqləməsindən söz gedir.
«"مصدقاً لمابین یدیه من الکتاب و مهیمنا علیه"»[8]
Quran özündən əvvəlki kitabı (bütün ilahi kitabları) təsdiq edən və onu qoruyandır.
Amma danışıq mövzusunun dinin cüzi furuları olduğuna görə, sözümüz müxtəliflik, dəyişiklik, təfsir və nəsx barəsindədir.
«"لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً"»[9]
Hər bir ümmət üçün xüsusi bir şəriət və üslub qərar vermişik.
Müxtəlif şəriətlər, fərqli yollardırlar ki, onların hər biri, ümmətlərin istedadı və onların peyğəmbər və övliyaların məqam və ləyaqətinə uyğunluqla formalaşırlar. Onların kəsrəti, ya əsrlər boyu bir- birinin ardınca zühur edən, vahid həqiqətin müxtəlif formalarına göstərmək cəhətdəndir, ya da dəqiq açıqlama ilə desək, bəşərin düşüncə dərəcəsinin o möhkəm əsasla münasib olması ilədir.
Çünki ilahi vəhy vahid bir ipdir ki, onun bir tərəfi insanların əlində və onun o biri tərəfi isə Allahın yanındadır. İnsan bu yolda nə qədər irəliləyə bilsə, daha üstün bir idraka yetişə bilər. Yuxarı idrak aşağı idrakı inkar etmədən və ya aşağı idrak yuxarı dərəcələri görməyə mane olmadan.
Bu həmin ilahi ipdir ki, Allah ona sarılmağı əmr etmişdir.
«"و اعتصموا بحبل الله جمیعاً ولاتفرقوا"»[10]
Yəni hamılıqla Allahın ipinə (dininə, Qurana) möhkəm sarılın və (firqələrə bölünüb bir- birinizdən) ayrılmayın.
Bu ipin dərəcələri, insanlar arasında işlədilən kəlmə və hərflərdən başlanır və
«"دنی فتدلی فکان قاب قوسین او ادنی"»
"dəna fətədəlla fəkanı qabə qəvsəyni əv ədna"[11] dərəcəsinə qədər davam edir.
Ona görə də, insanların ən kamili olan, peyğəmbərlərin sonuncusu öz zühuru ilə bu dərəcəni fəth etməyi müjdə verib, bu yolun dərəcələrinin gətirdiyi şəriətlərin nəsx və ya dəyişiklik və təfsirin dəyişilməsi sona çatır. Bu peyğəmbərlərin şəriətini çatdırmaqla , son kitab nazil olur:
«"الیوم اکملت لکم دینکم و اتمت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً"»[12]
Yəni, bu gün dinimizi sizin üçün kamil etdim, sizə olan nemətimi tamaladım və sizin üçün din olaraq islamı bəyənib seçdim.[13]
6. Quran və səmavi kitablar:
Quranı təsdiq etmək, üstünlük və əzəmətlə birgə olan digər peyğəmbərlərin kitablarına nisbət, onlara qarşı ən böyük xidməti etmişdir.
Şiənin məşhur fəqihi, mərhum Kaşiful-qita bu barədə buyurur: Əgər islam peyğəmbəri (s) və Quran olmasaydı, Məsihilik və Yəhudiliyin heç vaxt adı qalmazdı.[14] Çünki təhrif olmuş tövrat və incil Allahı Yəqubla üz- üzə qoyur və peyğəmbərləri şərab içən tanıtdırır və ismətli qadınlara ittihamlar edir. Onlar heç vaxt davam gətirə bilməzlər.
Qurani- kərim tövhidi yaymaqla yanaşı, bütün peyğəmbərləri ittihamlardan təmizlədi və İbrahim Xəlil və digər peyğəmbərləri izzət və əzəmətlə təriflədi və həzrət Məryəmi (s) paklıqla vəsf etdi və onun barəsində buyurdu:
«"ان الله اصطفاکِ و طهرکِ و اصطفاکِ علی نساء العالمین"»[15]
Yəni həqiqətən Allah səni seçmiş, (eyiblərdən) təmizləmiş və aləmlərin qadınlarından üstün tutmuşdur.[16]
[1] - Dinin digər mərhələlərindən xəbərdarlıq və daha çox mütaliə etmək üçün, müraciət edin: İctihadın kəlami əsasları, Hədəvi Mehdi, səh 383- 389
[2] - Cavadi Amuli, Abdulla, Şəriət mərifət güzgüsündə, səh 111- 112 xülasə ilə.
[3] - Ali- imran surəsi, ayə 19
[4] - Nəhl surəsi, ayə 96
[5] - Rum surəsi, ayə 30
[6] - Şura surəsi, ayə 13
[7] - Şəriət mərifət güzgüsündə, səh 118 ta 120 xülasə ilə
[8] - Maidə surəsi, ayə 48
[9] - Maidə suaəsi, ayə 48
[10] - Ali- imran surəsi, ayə 103
[11] - Nəcm surəsi, ayə 8- 9
[12] - Maidə surəsi, ayə 3
[13] - Şəriət mərifət güzgüsündə, səh 118 ta 120 xülasə ilə.
[14] - Kəşful- qita, Cihad kitabı, səh 391
[15] - Ali- imran surəsi, ayə 42
[16] - Şəriət mərifət güzgüsündə, səh 122- 123
: هل إن الدین الإلهی واحد أم أدیان متعددة؟ 
: آیا دین که برای هدایت بشر از سوی خدای متعال فرستاده شد یکی است، یا متعدد؟ 
: Apakah agama itu satu (singular) atau banyak (plural)? 
: La religione: una o molteplici? 
: Apakah agama itu satu atau banyak? 
: Acaba din bir tane midir yoksa çeşitli midir? 
: الهی ادیان کاایک هی هونا
